Ξεκινώ μια μίνι σειρά, για να μελετήσω τη χρήση του υποκειμένου (subtext) σε διάφορα στοιχεία της αφήγησης: στον διάλογο, στη δράση, στη δραστηριότητα ενός χαρακτήρα, στην εικονογραφία, κ.α.
Το συγκεκριμένο άρθρο δημοσιεύεται ως προπαρασκευαστικό για τα δύο επόμενα, στα οποία θα μελετήσω τη χρήση του υποκειμένου στη δράση (action) και στη δραστηριότητα (activity), αντίστοιχα.
Καθώς οι δύο αυτοί όροι ενδέχεται να συγχέονται μεταξύ τους, ας δούμε σε τι διαφέρουν και πού συναντιούνται.
Διάρκεια και επαναληπτικότητα
Ένας πρώτος κανόνας για να ξεχωρίζουμε τη δράση και τη δραστηριότητα στην αφήγηση είναι ο εξής: μια δραστηριότητα έχει διάρκεια ή επαναληπτικότητα, ενώ μια δράση είναι ένα γεγονός που πραγματοποιείται σχεδόν στιγμιαία και μία φορά μόνο.
δραστηριότητα: διαρκής / επαναληπτική
δράση: στιγμιαία / μοναδική
Σπάσιμο της ρουτίνας
Η διάρκεια ή η επαναληπτικότητα που χαρακτηρίζει μια δραστηριότητα είναι προφανής μέσα στην αφήγηση. Πρόκειται για αυτό που ο Κηθ Τζόνστοουν αναφέρει στο βιβλίο του Impro1 ως ρουτίνα. Αντίστοιχα, η μοναδικότητα μιας δράσης είναι επίσης προφανής. Μια δράση, σπάζει τη ρουτίνα, κατά τον Τζόνστοουν.
Ας δούμε τις παρακάτω προτάσεις:
- Ενώ έπλενε τα πιάτα, άρπαξε μια πιατέλα και την εκσφενδόνισε στον τοίχο. Η πιατέλα έγινε κομμάτια.
- Καθαρίζοντας το όπλο, πάτησε καταλάθος τη σκανδάλη και σκότωσε τον λοχία.
Το «ενώ έπλενε τα πιάτα» και το «καθαρίζοντας το όπλο» είναι δραστηριότητες—ρουτίνες. Έχουν διάρκεια. Το πλύσιμο των πιάτων έχει μάλιστα και επαναληπτικότητα—έπλενε πολλά πιάτα, διαδοχικά.
Το σπάσιμο της πιατέλας και ο φόνος του λοχία είναι δράσεις. Είναι στιγμιαίες και μοναδικές—και διακόπτουν τις ρουτίνα του πλυσίματος των πιάτων και του καθαρισμού του όπλου.
Για να είμαστε ακριβείς, οι δράσεις είναι η εκσφενδόνιση της πιατέλας και το πάτημα της σκανδάλης. Το ότι η πιατέλα έγινε κομμάτια και ο λοχίας σκοτώθηκε είναι οι συνέπειες αυτών των δράσεων.
Η διάρκεια και η επαναληπτικότητα φαίνονται από τον εξακολουθητικό χρόνο που χρησιμοποιείται, τον Παρατατικό. Στα αγγλικά, αυτό φαίνεται και στον Ενεστώτα, καθώς χρησιμοποιείται ο Present Continuous.
Ολοκλήρωση της ρουτίνας
Αν μια ρουτίνα δεν σπάσει, τότε κάποια στιγμή ολοκληρώνεται.
- Έπλενε τα πιάτα, μέχρι που όλα τα πιάτα ήταν καθαρά.
Σύμφωνα με τον Τζόνστοουν, όμως, αυτό δεν δημιουργεί αφήγηση. Αντίθετα, δημιουργούμε ιστορίες όταν σπάμε ρουτίνες. Το σπάσιμο της ρουτίνας δημιουργεί την έκπληξη και την σύγκρουση, στοιχεία που επιζητάμε σε κάθε ιστορία.
Λογοτεχνία, σύνοψη, σενάριο
Ανάλογα με το είδος της αφήγησης, ως δράση μπορεί να παρουσιάζεται και μια διαδικασία με διάρκεια. Για παράδειγμα, η παρακάτω πρόταση θα μπορούσε να ανήκει σε μυθιστόρημα:
- Την επόμενη μέρα, ανέβηκε στον λόφο και έσκαψε μια τρύπα.
Το «ανέβηκε στον λόφο» και το «έσκαψε μια τρύπα» είναι δράσεις—φαίνεται και από τη χρήση του στιγμιαίου χρόνου Αόριστου—παρόλο που όλοι γνωρίζουμε ότι στην πραγματικότητα έχουν σημαντική διάρκεια. Αυτό είναι εφικτό χάρη στην περιληπτική φύση που μπορεί να έχει η αφήγηση στη λογοτεχνία.
Το ίδιο είναι εφικτό και σε μια σύνοψη ταινίας, όπου η δράση επίσης αποδίδεται περιληπτικά, αλλά στον Ενεστώτα:
- Την επόμενη μέρα, ανεβαίνει στον λόφο και σκάβει μια τρύπα.
Αντίθετα, σε ένα σενάριο, όπου ο αναγνώστης παρακολουθεί τη δράση στιγμή προς στιγμή, η περιληπτική απόδοση μιας δράσης με διάρκεια δεν είναι εφικτή:
ΕΞ. ΠΛΑΓΙΑ ΛΟΦΟΥ - ΜΕΡΑ
Ο Κηθ ανεβαίνει τον λόφο.
Και ανεβαίνει.
Και ανεβαίνει...
ΚΟΡΥΦΗ ΛΟΦΟΥ - ΛΙΓΟ ΑΡΓΟΤΕΡΑ
Κοντοστέκεται να ανασάνει και αφήνει κάτω το σακίδιό του.
Βγάζει από μέσα μια σπαστή σκαπάνη και αρχίζει να σκάβει
το πετρώδες έδαφος.
Και σκάβει.
Και σκάβει...
ΛΙΓΟ ΑΡΓΟΤΕΡΑ:
Ο Κηθ καρφώνει τη σκαπάνη του στο έδαφος. Στέκεται στο
κέντρο μιας γιγαντιαία τρύπας.Σε ένα σενάριο, η ανάβαση και η εκσκαφή θεωρούνται αναγκαστικά δραστηριότητες, καθώς είναι αδύνατον να παρουσιαστούν στιγμιαία.
Ποιος σπάζει τη ρουτίνα
Μια δραστηριότητα και μια δράση που τη διακόπτει μπορούν να πραγματοποιηθούν από τον ίδιο χαρακτήρα ή από κάποιον άλλο. Για παράδειγμα:
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, έβαλε τα κλάμματα. (Η δραστηριότητα ενός χαρακτήρα διακόπτεται από δράση του ίδιου.)
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, μπήκε μέσα ο λοχίας. (Η δραστηριότητα του χαρακτήρα Α διακόπτεται από δράση ενός χαρακτήρα Β.)
Εκών άκων
Μια δράση μπορεί να είναι εκούσια ή ακούσια. Συνειδητή ή ασυνείδητη. Παραδείγματα:
- Ενώ έπλενε τα πιάτα, άρπαξε μια πιατέλα και την εκσφενδόνισε στον τοίχο. Η πιατέλα έγινε κομμάτια.
- Ενώ έπλενε τα πιάτα, μια πιατέλα του γλίστρησε. Έγινε κομμάτια στο πάτωμα.
Και:
- Καθάρισε το όπλο. Ύστερα, το συναρμολόγησε, το γέμισε, και σκότωσε τον λοχία.
- Καθαρίζοντας το όπλο, πάτησε καταλάθος τη σκανδάλη και σκότωσε τον λοχία.
Κάποιες διατυπώσεις αφήνουν περιθώριο για ασάφεια:
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, σκότωσε τον λοχία.
Αυτό το παράδειγμα μας αφήνει μια γεύση ότι ο φόνος έγινε εξ αμελείας. Αν υπήρχε πρόθεση, η σύλληψη του σχεδίου ενός φόνου αποτελεί μια δράση από μόνη της. Η επόμενη διατύπωση δεν αφήνει περιθώριο ασάφειας:
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, του ήρθε η ιδέα να σκοτώσει τον λοχία. Και το έκανε.
Σε ό,τι αφορά τις ασυνείδητες πράξεις: αν θεωρείτε ότι κάποιος δεν φταίει για μια πιατέλα που γλιστράει από τα χέρια του, ένας ψυχολόγος θα διαφωνούσε μαζί σας. Για το όπλο, νομίζω ότι θα διαφωνούσε και ο δικαστής.
Δράση με επανάληψη
Μια δράση που επαναλαμβάνεται δεν γίνεται απαραίτητα δραστηριότητα:
- Πυροβόλησε τον λοχία. Ύστερα, πυροβόλησε τον ανθυπασπιστή. Ύστερα, πυροβόλησε τον μάγειρα.
Αυτή η πρόταση μας δίνει μια σειρά από δράσεις, αλλά όχι δραστηριότητα.
- Πυροβόλησε τον λοχία τρεις φορές στο στήθος.
Επίσης, μία δράση (ή τρεις επιμέρους δράσεις—όπως το πάρει κανείς).
- Πυροβόλησε τον λοχία. Ύστερα, πυροβόλησε τον ανθυπασπιστή. Ύστερα, πέρασε όλο του το απόγευμα πυροβολώντας υπαξιωματικούς.2
Το τελευταίο κομμάτι είναι προφανώς δραστηριότητα.
Συγχρονισμός δραστηριοτήτων και δράσεων
Είναι εύκολο να φανταστούμε δύο δραστηριότητες που εξελίσσονται παράλληλα, είτε από τον ίδιο, είτε από διαφορετικούς χαρακτήρες:
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, σφύριζε.
- Ενώ ο στρατιώτης καθάριζε το όπλο, ο λοχίας σφύριζε στο διπλανό δωμάτιο.
Αντίθετα, δύο δράσεις να συμβούν ταυτόχρονα είναι αρκετά σπάνιο. Δράσεις που συμβαίνουν χρονικά κοντά-κοντά, αποδίδονται με τη σειρά, αλλά με γλώσσα που εντείνει τον γρήγορο ρυθμό. Για παράδειγμα, από την κορύφωση του [Reservoir Dogs]():
Ο Τζο ΠΥΡΟΒΟΛΕΙ τρεις φορές, ΠΕΤΥΧΑΙΝΟΝΤΑΣ τον Κο
Πορτοκαλή με κάθε μία.
Ο Κος Λευκός ΠΥΡΟΒΟΛΕΙ τον Τζο δύο φορές στο πρόσωπο.
Ο Τζο πιάνει το πρόσωπό του, ουρλιάζοντας, και πέφτει.
Ο Έντι ΠΥΡΟΒΟΛΕΙ τον Κο Λευκό, ΠΕΤΥΧΑΙΝΟΝΤΑΣ τον τρεις
φορές στο στήθος.
Ο Κος Λευκός στρέφει το πιστόλι του στον Έντι και τον
ΠΥΡΟΒΟΛΕΙ.
Οι δυο άντρες ΠΕΦΤΟΥΝ στα γόνατα, ΠΥΡΟΒΟΛΩΝΤΑΣ ο ένας τον άλλον.
Ο Έντι καταρρέει, νεκρός.Στην ταινία, η διαδοχή αυτών των beat παίζεται πολύ πιο αστραπιαία, καταλήγοντας να είναι ένα μόνο beat. Αυτό γίνεται διότι:
1. στην τελική σκηνή πέφτουν πολύ λιγότεροι πυροβολισμοί—κανείς δεν πυροβολείται πάνω από μία φορά.
2. ενώ η παραγραφοποίηση στο σενάριο παροτρύνει για σκηνοθεσία με πολλά πλάνα μονταρισμένα μεταξύ τους—στα οποία προλαβαίνουμε να δούμε ακόμα και τις αντιδράσεις των χτυπημένων—το beat των πυροβολισμών τελικά παίζεται μόνο σε γενικό πλάνο, χωρίς κατ.
Το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο ρεαλιστικό, έναντι του έντονα δραματοποιημένου μοντάζ που υπονοεί το σενάριο.
Κάποιες φορές, μια δράση πάει και κουμπώνει χρονικά με κάποια επαναληπτική, ρυθμική δραστηριότητα. Για παράδειγμα, στη σκηνή της βιβλιοθήκης, από το σενάριο του Ιντιάνα Τζόουνς και η Τελευταία Σταυροφορία, έχουμε:
Ο Ίντυ κατηφορίζει τη σκάλα και πάει στο ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΠΛΑΚΑΚΙ
όπου τα δυο σκέλη του Χ τέμνονται. Φυσά τη σκόνη ανάμεσα
από τα πλακάκια και προσπαθεί να τα ανασηκώσει, αλλά δεν
μπορεί.
Ο Ίντυ περνά δίπλα από τον Μπρόντυ σε ένα κορδόνι και στο
μπρούτζινο κολωνάκι που το κρατά, κάτω από το βιτρώ.
Ο Ίντυ σηκώνει το μπρούτζινο κολωνάκι και συγχρονίζοντας τις
κινήσεις του, χτυπά το πλακάκι ακριβώς όταν ο Βιβλιοθηκάριος
σφραγίζει ένα βιβλίο. Ο Βιβλιοθηκάριος κοιτάζει περίεργος τη
σφραγίδα του.
Ο Ίντυ συνεχίζει να κοπανάει το πλακάκι καθώς ο Βιβλιοθηκάριος
συνεχίζει το σφράγισμα, προβληματισμένος από τον ΗΧΟ ΠΟΥ
ΑΝΤΗΧΕΙ μέσα στη βιβλιοθήκη.
Τελικά ο Ίντυ σπάζει το πλακάκι. Καθώς σκύβει να απομακρύνει
τα κομμάτια του σπασμένου πλακακιού, ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ ΜΙΑ
ΤΕΤΡΑΓΩΝΗ ΤΡΥΠΑ ΜΕ ΔΙΑΜΕΤΡΟ ΓΥΡΩ ΣΤΑ 2 ΠΟΔΙΑ.Η ρυθμική δραστηριότητα του βιβλιοθηκάριου ξεκινά λίγο πιο πριν, ώστε η δράση του Ίντυ να κουμπώσει με κωμικό αποτέλεσμα. Όταν ο Ίντυ χτυπήσει για πρώτη φορά, διακόπτει τη ρουτίνα του σφραγίσματος, καθώς ο βιβλιοθηκάριος κοιτάζει έκπληκτος να καταλάβει τι συνέβη.
Η επόμενη παράγραφος μετατρέπει την δράση του Ίντυ σε δραστηριότητα, καθώς «Ο Ίντυ συνεχίζει να κοπανάει το πλακάκι, καθώς ο Βιβλιοθηκάριος συνεχίζει το σφράγισμα…» Το ότι έχουμε δραστηριότητα, δηλαδή ρουτίνα, μας κάνει να αναμένουμε κάποιο γεγονός που θα τη σπάσει—κυριολεκτικά: «Τελικά ο Ίντυ σπάζει το πλακάκι.»
Στο σενάριο δεν γίνεται σαφές το πόσα χτυπήματα απαιτούνται για να σπάσει το πλακάκι. Στη σκηνή της ταινίας, χρησιμοποιείται ο μαγικός αριθμός 3. Ο βιβλιοθηκάριος την πατάει μόνο τρεις φορές· μετά αφήνει τη σφραγίδα και αφουγκράζεται. Για καλή τύχη του Ίντυ, δεν χρειάζονται περισσότερες.
Δραματικές συνέπειες
Ένας δεύτερος κανόνας είναι ότι μια δραστηριότητα δεν επιφέρει αλλαγή και δεν προωθεί την ιστορία. Πρόκειται για κάτι που κάνει ένας χαρακτήρας μέχρι να ξεκινήσει η κυρίως σκηνή (μέχρι δηλαδή να σπάσει η ρουτίνα) ή παράλληλα με αυτή. Μια δραστηριότητα είτε συμβαίνει πριν από μια δράση είτε παράλληλα, χωρίς να την εμποδίζει.
Μια δράση, αντίθετα, δημιουργεί ένα δραματικό beat και προκαλεί μια αλλαγή. Συμβάλλει στην εξέλιξη της πλοκής, προσθέτοντας ένα βήμα στην πορεία ενός χαρακτήρα προς την επιδίωξή του.
Δράση, δραστηριότητα, και υποκείμενο
Τόσο μια δράση όσο και μια δραστηριότητα είναι φορτισμένες με υποκείμενο και αποκαλύπτουν στοιχεία του εσωτερικού κόσμου του δράστη.
Με αυτό ακριβώς το ζήτημα θα ασχοληθώ στα δύο επόμενα άρθρα.
Σημειώσεις
1 Impro, του Keith Johnstone. Σημαντικό σύγγραμμα περί θεατρικού αυτοσχεδιασμού και ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία όλων των εποχών.
2 Δεν ξέρω γιατί έχω μετατρέψει το συγκεκριμένο άρθρο σε λουτρό αίματος. Ίσως προσπαθώ να συναγωνιστώ τον Ταραντίνο, παραδείγματα του οποίου θα παρουσιάσω στα επόμενα άρθρα.
