Έχοντας δει τον όρο σπονδυλωτή ταινία να χρησιμοποιείται με διάφορες σημασίες, νιώθω την ανάγκη να ξεκαθαρίσω λίγο το τοπίο.

Το τοπίο στην ομίχλη

Στάθης Βαλούκος

Η πρώτη φορά που συνάντησα τον όρο ήταν στο βιβλίο Το Σενάριο του Στάθη Βαλούκου:

Σπονδυλωτή αφήγηση: είναι αυτή στην οποία το θέμα ή η ιστορία προσεγγίζεται μέσα από μικρότερες ιστορίες με αφηγηματική αυτοτέλεια, οι οποίες όμως υπηρετούν την ίδια κεντρική ιδέα.

Ως παραδείγματα αναφέρει την Ιστορία Μιας Κάλπικης Λίρας, το Χάος, και το Πριν τη βροχή.

Για την τελευταία, μάλιστα, ο Βαλούκος αναφέρει:

Το σενάριο αυτής της ταινίας είναι δομημένο σε τρία αυτοτελή επεισόδια που αποτελούν τρεις σπονδύλους της ίδιας ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να θεωρηθούν και ως τρεις ξεχωριστές ταινίες μικρού μήκους.

Πριν τη Βροχή, σε σενάριο και σκηνοθεσία Μίλτσο Μαντσέφσκι.

Διαδίκτυο

Αν και ο Βαλούκος έχει έναν αρκετά σαφή ορισμό, μια αναζήτηση στο διαδίκτυο μπλέκει κάπως τα πράγματα, καθώς διαφορετικές πηγές ορίζουν διαφορετικά τον όρο «σπονδυλωτή ταινία.»

Πρώτο παράδειγμα: μια παρουσίαση στο Cinemanews.gr του Αγάπη Είναι (Love Actually) ξεκινά με την εξής φράση:

Οι σπονδυλωτές ταινίες, όπου πολλές επιμέρους ιστορίες εξελίσσονται παράλληλα…

Δεύτερο παράδειγμα: το Αθηνόραμα ονομάζει «σπονδυλωτές» κάποιες κλασικές Ιταλικές κωμωδίες αποτελούμενες από πολλές μικρές ιστορίες στη σειρά όπως το Χθες, Σήμερα, Αύριο (σε αυτή την κριτική) και το Κυρίες και Κύριοι, Καληνύχτα (σε αυτή την κριτική), ενώ δεν αναφέρει ως σπονδυλωτή το Χαμένες Αγάπες (Amores Perros) (σε αυτή την κριτική), μια ταινία που αναφέρεται ως σπονδυλωτή σε κάθε γωνιά του διαδικτύου.

Τρίτο παράδειγμα: ένα παλιό μπλογκ με τίτλο cinelisted, παρουσιάζει ένα top three σπονδυλωτών ταινιών αποτελούμενο από το Χαμένες Αγάπες, το Μια Νύχτα Στον Κόσμο, και το Pulp Fiction.

Τέλος, επιτομή της σύγχυσης είναι η σελίδα της Βικιπαίδειας περί σπονδυλωτών ταινιών, που συμπεριλαμβάνει τις εξής ταινίες:

• Pulp Fiction
• Αμαρτωλή Πόλη
• Παρίσι, Σ´Αγαπώ
• Μια Νύχτα Στον Κόσμο
• Ιστορία Μιας Κάλπικης Λίρας
• Tungsten
• Δουνκέρκη
• Μεμέντο
• Reservoir Dogs

Ειδικά οι ταινίες που συμπεριλαμβάνονται στη σελίδα της Βικιπαίδειας έχουν μεγάλες δομικές διαφορές. Είναι δυνατόν να ανταποκρίνονται όλες στον όρο «σπονδυλωτή;»

Διαχωρισμός σε κατηγορίες

Για να ξεκαθαρίσω κάπως το τοπίο, θα χωρίσω τις ταινίες που είναι υποψήφιες για τον τίτλο της σπονδυλωτής στις εξής κατηγορίες:

1. Ταινίες με ημιαυτόνομα επεισόδια

Οι ταινίες αυτές αποτελούνται από σχεδόν αυτόνομα τμήματα, τα οποία μπορούν μεν να θεαθούν ξεχωριστά ως ταινίες μικρού μήκους, αλλά το πλήρες του νοήματός τους προσλαμβάνεται με τη θέαση ολόκληρης της ταινίας στην οποία ανήκουν.

Με άλλα λόγια, το Όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του.

Παραδείγματα είναι το Pulp Fiction, το Πριν τη Βροχή, και το Χαμένες Αγάπες.

Pulp Fiction, σε σενάριο και σκηνοθεσία Κουέντιν Ταραντίνο.

Αυτή η κατηγορία έχει χαρακτήρες που εμφανίζονται σε περισσότερα από ένα επεισόδια ή χαρακτήρες που συνδέονται σημαντικά με χαρακτήρες από άλλα επεισόδια. Για παράδειγμα, στο Pulp Fiction, ο μποξέρ Μπουτς είναι πρωταγωνιστής της ιστορίας “The Gold Watch” και σκοτώνει τον Βίνσεντ Βέγκα, τον πρωταγωνιστή της ιστορίας “Vincent Vega and Marsellus Wallace’s Wife.” Ο Μαρσέλλους Ουάλλας παίζει σημαντικό ρόλο εκτός σκηνής στο επεισόδιο “Vincent Vega and Marsellus Wallace’s Wife,” ενώ στο “The Gold Watch” συμμετέχει στην εντός σκηνής δράση.

2. Ταινίες με αυτόνομα επεισόδια

Η δεύτερη κατηγορία είναι ταινίες που αποτελούνται από εντελώς αυτόνομες ταινίες μικρού μήκους. Σε αυτές, τα επεισόδια μπορούν να θεαθούν και ξεχωριστά, χωρίς απώλεια κάποιου ανώτερου νοήματος του Όλου.

Σε αυτή την κατηγορία, τα επεισόδια συνδέονται με κάποια θεματική πρόταση ή επαναλαμβανόμενο θεματικό μοτίβο. Στο Παρίσι, Σ’Αγαπώ, προφανώς έχουμε ερωτικές ιστορίες που διαδραματίζονται στο Παρίσι.

Τέτοιες είναι:

• Παρίσι, Σ’Αγαπώ
• Μια Νύχτα στον Κόσμο
• Καφές και Τσιγάρα
• Ιστορίες για Αγρίους

Ιστορίες για Αγρίους, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Νταμιάν Σιφρόν.

Οι ταινίες αυτές μπορεί να δημιουργούν ένα ενιαίο αφηγηματικό σύμπαν για όλα τους τα επεισόδια (όπως στο Μια Νύχτα στον Κόσμο) ή όχι (όπως το Παρίσι, Σ’αγαπώ).

Η Αμαρτωλή Πόλη, αν και έχει ιστορίες που διαδραματίζονται σε ενιαίο αφηγηματικό σύμπαν, μπορεί άνετα να σπάσει σε τρεις μικρού μήκους ιστορίες χωρίς απώλεια κάποιου ανώτερου νοήματος του Όλου. Αυτό κατά τη γνώμη μου είναι και η βασική αδυναμία της ταινίας: ότι προσπαθεί να ανήκει στην πρώτη κατηγορία, αλλά πρακτικά ανήκει στη δεύτερη. Για να είμαι ακριβής, ανήκει κάπου ανάμεσα, δηλαδή στην επόμενη κατηγορία:

1/2. Μεταξύ αυτονομίας και Όλου

Πολλές ταινίες τοποθετούνται ανάμεσα στις δύο προηγούμενες κατηγορίες. Πολύ συχνό είναι το φαινόμενο της ταινίας που, αν και αποτελείται από εντελώς ανεξάρτητα επεισόδια, έχει κάποιο τέχνασμα για την αφηγηματική σύνδεσή τους.

α. Ιστορία πλαίσιο

Ένα τέτοιο τέχνασμα είναι το frame story: μια υπερ-ιστορία που πλαισιώνει τις υπόλοιπες.

Παράδειγμα είναι η ταινία τρόμου είδους found-footage με τίτλο V/H/S.¹ Σε αυτήν, η υπερ-ιστορία αφηγείται την περιπέτεια μιας συμμορίας που εισβάλλει σε ένα σπίτι για να βρει μια συγκεκριμένη βιντεοταινία, αλλά δέχεται επίθεση από ένα μυστηριώδες πλάσμα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στο σπίτι, παίζουν άλλες πέντε βιντεοκασέτες, οι οποίες αντιστοιχούν στα πέντε άλλα επεισόδια της ταινίας.

V/H/S, μια συνεργασία των δημιουργών Άνταμ Ουίνγκαρντ, Ντέιβιντ Μπράκνερ, Τάι Ουεστ, Γκλεν ΜακΚουέιντ, Τζο Σουάνμπεργκ, και της ομάδας Radio Silence.

β. Αφηγηματική σκυταλοδρομία

Ένα άλλο τέχνασμα είναι η μερική αφηγηματική αλληλοκάλυψη των επεισοδίων με αλυσιδωτή αφήγηση. Θα μπορούσε να την πει κάποιος αφηγηματική σκυταλοδρομία, καθώς το κάθε επεισόδιο αναλαμβάνει από εκεί που το προηγούμενο αφήνει την αφήγηση.

Παράδειγμα είναι η ταινία τρόμου Southbound (που τυχαίνει να έχει γυριστεί από κάποιους από τους δημιουργούς του V/H/S). Στο Southbound, εκτός του ότι όλες οι ιστορίες διαδραματίζονται σε μια περιοχή του αμερικανικού Νότου, έχουν και αφηγηματικές αλληλοκαλύψεις: η κάθε μία ξεκινά από το σημείο που τελειώνει η προηγούμενη, αφήνοντας έναν χαρακτήρα και ακολουθώντας άλλον, κλείνοντας τελικά κύκλο, καθώς επιστρέφει στους αρχικούς χαρακτήρες, εξηγώντας το in medias res όπου τους είχαμε πρωτοδεί στην αρχή της ταινίας.

Southbound, των Radio Silence, Ροξάν Μπέντζαμιν, Ντέιβιντ Μπράκνερ, και Πάτρικ Χόρβαθ.

Αυτό το φαινόμενο το έχουμε ξαναδεί στο Φάντασμα της Ελευθερίας του Λουίς Μπουνιουέλ, όπου η αλυσιδωτή αφήγηση περιλαμβάνει αρκετά περισσότερα επεισόδια. Το κάθε επεισόδιο έχει δικό του πρωταγωνιστή που αναλαμβάνει την ταινία από εκεί που την αφήνει ο προηγούμενος.

Το Φάντασμα της Ελευθερίας, σε σενάριο Λουίς Μπουνιουέλ και Ζαν-Κλωντ Καρριέρ και σκηνοθεσία του πρώτου.

Ας σημειωθεί ότι και η αφήγηση στο Φάντασμα της Ελευθερίας κλείνει κύκλο, με το τέλος να συνδέεται με τα γεγονότα της αρχής, κάτι που συμβαίνει και στο Πριν από τη Βροχή και στο Southbound.

3. Ταινίες με παράλληλες ιστορίες

Η τρίτη κατηγορία ταινιών που συχνά αναφέρονται ως σπονδυλωτές (όπως στο απόσπασμα από το Cinemanews.gr, στην αρχή του παρόντος άρθρου) είναι οι ταινίες που αποτελούνται από πολλές ιστορίες μονταρισμένες παράλληλα.

Το είδος αυτό έχει μεταπηδήσει πιθανώς από τις σειρές της τηλεόρασης, όπου παρακολουθούμε παράλληλα πολλούς πρωταγωνιστές. Παραδείγματα είναι το Tungsten, η Δουνκέρκη, το Safe Sex, το Dog Days, το Short Cuts, το Magnolia, και το Crash.

Dog Days, σε σενάριο Ούλριχ Ζάιντλ και Βερόνικα Φραντς και σηνοθεσία του πρώτου.

4. Ταινίες μη γραμμικής αφήγησης

Ταινίες που δεν αποτελούνται από πολλές ιστορίες, αλλά που οι σκηνές τους αποδίδονται με μη γραμμικό τρόπο.

Παραδείγματα είναι το Μεμέντο και το Reservoir Dogs.

5. Υποπλοκές

Ας αναφέρω τέλος το πολύ κοινό φαινόμενο των υποπλοκών (subplots) στις ταινίες, σύμφωνα με το οποίο η κύρια πλοκή συνοδεύεται από δευτερεύουσες ιστορίες. Αυτες αφορούν συνήθως σε σχέσεις του πρωταγωνιστή με άλλους χαρακτήρες και ξετυλίγονται παράλληλα με την κύρια πλοκή.

Η διαφορά μιας ταινίας με υποπλοκές από μια ταινία με παράλληλες ιστορίες είναι η σαφής ύπαρξη κύριας πλοκής και κύριου χαρακτήρα στην πρώτη.

Από την άλλη, τα όρια δεν είναι πάντα ευδιάκριτα. Σε κάποιες ταινίες με σαφή πρωταγωνιστή, οι υποπλοκές είναι τόσο δεσπόζουσες, ώστε να φλερτάρουν με την κατηγορία των παράλληλων ιστοριών. Παράδειγμα είναι το American Beauty· πρωταγωνιστής είναι αναμφισβήτητα ο Λέστερ, ωστόσο οι διάφορες υποπλοκές της ταινίας (της συζύγου του, της κόρης του, και του Συνταγματάρχη) συναγωνίζονται τη δική του πλοκή.

Η γνώμη μου

Ο όρος «σπονδυλωτό» έρχεται προφανώς από τη βιολογία και υιοθετείται στην τέχνη της αφήγησης:

συνομοταξία ζώων με κύριο χαρακτηριστικό την ύπαρξη σπονδυλικής στήλης και ραχιαίου κεντρικού νευρικού συστήματος.

Από όσα ανέφερα ως τώρα, αυτό που έχει για μένα μεγαλύτερο νόημα είναι η ύπαρξη ενός Όλου, το οποίο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Όπως και στη βιολογία. Ένα ζωντανό ον είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μελών του σώματός του.

Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την αρχή και με την εντύπωση που μου δημιουργεί ο όρος «σπονδυλωτός,» η άποψή μου περί «σπονδυλωτών ταινιών» έχει ως εξής:

Περί περίπτωσης 5: υποπλοκές

Προφανώς τις υποπλοκές τις συμπεριλαμβάνω για λόγους εξάντλησης του θέματος και δεν θεωρώ ότι σχετίζονται με τον όρο «σπονδυλωτή ταινία.»

Περί περίπτωσης 4: ταινίες μη γραμμικής αφήγησης

Δεν βρίσκω καμία λογική για το ότι ταινίες σαν το Memento και το Reservoir Dogs ονομάζονται από κάποιους «σπονδυλωτές.» Η κάθε μία από αυτές αφηγείται μία μόνο ιστορία, άσχετα με τη σειρά που αφηγείται τα γεγονότα.

Reservoir Dogs, σε σενάριο και σκηνοθεσία Κουέντιν Ταραντίνο.

Περί περίπτωσης 3: ταινίες με παράλληλες ιστορίες

Ας σημειωθεί ότι σπόνδυλοι υπάρχουν μόνο σε σειρά. Μιλάμε για σπονδυλική στήλη και όχι για σπονδυλικό επίπεδο ή σπονδυλικό διάζωμα ή σπονδυλικό παράλληλο ή σπονδυλικό ταυτόχρονο. Συνεπώς, εφόσον δεν νοείται τοποθέτηση σπόνδυλων εν παραλλήλω, βρίσκω εντελώς άτοπο να θεωρούνται ως «σπονδυλωτές» οι ταινίες με παράλληλες ιστορίες.

Περί περίπτωσης 2: ταινίες με αυτόνομα επεισόδια

Ούτε αυτές με πείθουν ως «σπονδυλωτές ταινίες,» όχι επειδή δεν είναι «σπονδυλωτές,» αλλά επειδή ουσιαστικά δεν είναι «ταινίες.» Είναι συλλογές ταινιών μικρού μήκους. Η κάθε τέτοια συλλογή μπορεί να έχει θεματική ενότητα, ωστόσο δεν δίνει την αίσθηση της προόδου που οδηγεί σε κάποια κορύφωση και λύση. Με άλλα λόγια, βλέποντας μια ταινία με αυτόνομα επεισόδια, δεν υπάρχει δυνατότητα να προβλέψουμε αν το επεισόδιο που παρακολουθούμε είναι το τελευταίο ή αν έπονται άλλα δέκα.

Περί περίπτωσης 1: ταινίες με ημιαυτόνομα επεισόδια

Καταλήγω στο ότι μόνο αυτή η κατηγορία μπορεί επάξια να θεωρηθεί «σπονδυλωτή ταινία.»

Τα λοιπά ασπόνδυλα

Ωστόσο, εξακολουθώ να μην είμαι ικανοποιημένος με τον όρο. Το πρόβλημα με τον όρο «σπονδυλωτή ταινία» είναι ότι, έμμεσα, χαρακτηρίζει όλες τις άλλες ταινίες ως ασπόνδυλες.

Ποια ταινία, όμως, δεν έχει σπονδύλους; Ποια ταινία δεν έχει μικρά αφηγηματικά κομμάτια στη σειρά, όπως σεκάνς και σκηνές; Τα μικρά αφηγηματικά τμήματα υπάρχουν σε κάθε ιστορία, ακόμη και σε ταινίες που έχουν γυριστεί μονοπλάνο (όπως το εντυπωσιακό Victoria).

Υπό αυτή την έννοια, όλες οι ταινίες είναι σπονδυλωτές, άρα ο όρος «σπονδυλωτή ταινία» είναι άτοπος.

Φυσικά, εξακολουθούν να υπάρχουν οι διάφορες κατηγορίες ταινιών, με τις οποίες ξεκίνησα το άρθρο. Ωστόσο, για να τις διακρίνουμε, μάλλον χρειάζεται να επινοήσουμε κάποιον όρο που δεν έχει υποστεί τέτοια κακομεταχείριση. Ως τότε, ας χρησιμοποιούμε τον όρο «σπονδυλωτή ταινία» με τη φειδώ που του αξίζει.

—

Σημειώσεις

¹ found footage horror film: υποείδος της ταινίας τρόμου στο οποίο η ίδια η ταινία υποτίθεται ότι είναι υλικό βιντεοσκόπησης με τραγικό τέλος, που βρέθηκε και βγήκε στη δημοσιότητα. Το πιο διάσημο δείγμα found footage ταινίας τρόμου ήταν το [Blair Witch Project](), της οποίας το μάρκετινγκ βασίστηκε ιδιοφυώς στο στοιχείο του found footage.

² frame story: ιστορία που λειτουργεί ως αφορμή για να συναντηθούν κάποιοι χαρακτήρες και να αφηγηθούν μεταξύ τους κάποιες «ιστορίες μέσα στην ιστορία,» όπως στην περίπτωση των Χιλίων και Μίας Νυχτών, του Δεκαήμερου, ή των Ιστοριών του Καντέρμπουρι. Σε κάποιες περιπτώσεις, η ιστορία λειτουργεί ως “frame” μόνο κατά διαστήματα, όπως στην Οδύσσεια.