Συνεχίζω τη σειρά άρθρων με θέμα τη χρήση του υποκειμένου (subtext) σε διάφορα στοιχεία της αφήγησης. Στο άρθρο αυτό θα μελετήσω τη δράση των χαρακτήρων και πώς μπορεί να αποκαλύπτει υποκείμενο.
Για να δούμε μερικά παραδείγματα:
Φάργκο
Ως πρώτο παράδειγμα, από το σενάριο της ταινίας των αδερφών Κοέν, ας δούμε τη σκηνή όπου ο Τζέρρυ ανακαλύπτει το πτώμα του Ουέιντ.
Σχετικά με το στόρυ: ο Τζέρρυ έχει κανονίσει να απαγάγουν τη γυναίκα του, ώστε ο πλούσιος πεθερός του, ο Ουέιντ, να πληρώσει τα λύτρα. Στόχος του είναι να πάει αυτός τη βαλίτσα με τα χρήματα και να τα μοιραστεί με τους απαγωγείς. Ωστόσο, ο Ουέιντ πηγαίνει τη βαλίτσα αυτοπροσώπως και ο απαγωγέας τον σκοτώνει.
Η παρακάτω σκηνή ακολουθεί τον φόνο του Ουέιντ, όταν ο Τζέρρυ φτάνει στον τόπο του εγκλήματος:
Ο Τζέρρυ τραβά χειρόφρενο δίπλα στη σβηστή Κάντιλλακ του
Ουέιντ. Βγαίνει έξω και περπατά αργά προς το σώμα του
Ουέιντ, που είναι μπρούμυτα στο χιόνι.
ΤΖΕΡΡΥ
Ω, Θεέ μου!
Σκύβει, πιάνει τον Ουέιντ από τις μασχάλες και τον τραβά
προς το πίσω μέρος της Κάντιλλακ. Αφήνει το σώμα του Ουέιντ
να πέσει, περπατά προς τη μεριά του οδηγού, βγάζει τα κλειδιά
και περπατά πίσω, για να ανοίξει το πορτ μπαγκάζ.
Βάζει παλεύοντας το σώμα του Ουέιντ στο πορτ μπαγκάζ, το
κοπανάει να κλείσει, και περπατά προς τη σκηνή του φόνου.
Κλωτσά το χιόνι με τις γαλότσες του, πασχίζοντας να κρύψει
τους φρέσκους λεκέδες από το αίμα.
Η βασική δράση αυτής της σκηνής είναι «Ο Τζέρρυ κρύβει το πτώμα του Ουέιντ.» Η σκηνή αποτελείται από πολλές επιμέρους δράσεις του Τζέρρυ:
- Ο Τζέρρυ παρκάρει δίπλα στο αυτοκίνητο του Ουέιντ.
- Πλησιάζει το πτώμα.
- Εκφράζει την απελπισία του με λόγια.
- Σέρνει το πτώμα προς το αυτοκίνητο.
- Ανοίγει το πορτ μπαγκάζ
- Κρύβει το πτώμα στο πορτ μπαγκάζ.
- Σκεπάζει τα ίχνη αίματος στο χιόνι.
Όλα αυτά τα beat είναι σημαντικά κομμάτια της δράσης «Ο Τζέρρυ κρύβει το πτώμα του Ουέιντ.»
Ωστόσο, ο θεατής δεν χρειάζεται να δει όλες αυτές τις επιμέρους δράσεις. Όπως βλέπουμε στο τελικό κατ της ταινίας, η παραπάνω σκηνή έχει απλοποιηθεί πολύ και οι παραπάνω δράσεις έχουν απαλειφθεί, αφήνοντας στη θέση τους τις εξής:
- Ο Τζέρρυ παρκάρει μπροστά στο πτώμα του Ουέιντ.
- Παύση
- Ο Τζέρρυ πιέζει τον μοχλό—ανοίγει το πορτ μπαγκάζ του δικού του αυτοκινήτου.
Η δράση της τοποθέτησης του πτώματος στο πορτ μπαγκάζ αφήνεται εκτός σκηνής.
Η αφαιρετική αυτή αφήγηση—less is more—δίνει περισσότερη δύναμη στις δράσεις που απομένουν εντός σκηνής, φορτίζοντας το subtext τους ακόμη περισσοτερο.
Τα τρία αυτά ορατά βήματα κρύβουν από πίσω τους τα εξής νοήματα:
- Ο Τζέρρυ παρκάρει μπροστά στο πτώμα του Ουέιντ—αναγνωρίζει την περιοχή και ζυγίζει το μέγεθος της καταστροφής.
- Παύση—καταστρώνει βιαστικά ένα σχέδιο B: αποφασίζει να κρύψει το πτώμα του πεθερού του.
- Ο Τζέρρυ πιέζει τον μοχλό—ανοίγει το πορτ μπαγκάζ του δικού του αυτοκινήτου—εκτέλεση του σχεδίου Β.
Το αριστουργηματικό της σκηνοθεσίας είναι η επιλογή να παιχτεί όλη αυτή η δράση αποκλειστικά σε ένα γενικό πλάνο που δείχνει μόνο το πίσω μέρος του αυτοκινήτου του Τζέρρυ και το πτώμα στο φόντο. Το πρόσωπο του Τζέρρυ, για παράδειγμα, δεν το βλέπουμε καθόλου. Αυτή η επιλογή μειώνει ακόμη περισσότερο το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης (κάνοντας αόρατες τις ψυχολογικές αντιδράσεις του Τζέρρυ), δίνοντας ακόμη περισσότερη δύναμη στο υποκείμενο.
Η δράση, εκτός του ότι προωθεί την ιστορία, αποκαλύπτει επίσης κομμάτια της προσωπικότητας του δράστη, μέσω του subtext που φέρει.
Στο παραπάνω παράδειγμα, ο Τζέρρυ όχι απλά επιβεβαιώνει την εντύπωση του ύπουλου και δολοπλόκου απατεώνα, που μας έχει δώσει από την αρχή της ταινίας, αλλά την ξεπερνά κιόλας, καθώς φτάνει να εμπλακεί σε απόκρυψη στοιχείων φόνου (του ίδιου του του πεθερού), προκειμένου να συνεχίζει να υποστηρίζει το εγκληματικό του σχέδιο.
Reservoir Dogs
Όλα σε αυτή την ταινία του Κουέντιν Ταραντίνο σχετίζονται με την εμπιστοσύνη και την πίστη. Μια ληστεία και αμέτρητοι φόνοι αργότερα, γίνεται σαφές ότι μεταξύ των συμμοριτών έγκλημα θεωρείται η προδοσία.
Ο Κύριος Λευκός, ο κύριος χαρακτήρας της συμμορίας, εμπιστεύεται όλο και περισσότερο τον Κύριο Πορτοκαλή, αγνοώντας ότι πρόκειται για κρυφό αστυνομικό.
Στην κορύφωση της ταινίας, ο αρχηγός Τζο Κάμποτ αποκαλύπτει με σιγουριά ότι ο Κύριος Πορτοκαλής είναι ο άνθρωπος που τους πρόδωσε, ωστόσο ο Κύριος Λευκός επιμένει για την καλή πίστη του νέου του φίλου. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να πυροβολήσει τους παλιούς του φίλους—τον Τζο και τον Καλούλη Έντι Κάμποτ—για να προστατέψει τον Κύριο Πορτοκαλή από τα οργισμένα πυρά τους.
Όλο αυτό, επειδή εμπιστεύεται τον Κύριο Πορτοκαλή.
Όταν όμως ο ίδιος ο Κύριος Πορτοκαλής, συγκινημένος και γεμάτος ενοχές απέναντι στην ακλόνητη πίστη του Κυρίου Λευκού, επιβεβαιώνει όσα έλεγε ο Τζο, η αντίδραση του Κυρίου Λευκού είναι μια πολύ σαφής δράση: αγνοώντας την αστυνομία που έχει μπει στον χώρο, εκτελεί αμίλητος τον Κύριο Πορτοκαλή.
Ας δούμε παρακάτω πώς τελειώνει το (μεταφρασμένο) σενάριο της ταινίας—για το αυθεντικό σενάριο, διαβάστε εδώ.
Ενώ ακούγονται όλοι αυτοί οι θόρυβοι, ο Κος Λευκός πασχίζει
να σταθεί όρθιος, αλλά ΠΕΦΤΕΙ ΚΑΤΩ. Καταφέρνει ωστόσο να
φτάσει εκεί που βρίσκεται ξαπλωμένος ο Κος Πορτοκαλής.
Σηκώνει το κεφάλι του Κου Πορτοκαλή, αγκαλιάζοντάς το στα
γόνατά του και χαϊδεύοντάς του το μέτωπο.
ΚΟΣ ΛΕΥΚΟΣ
(με πολλή προσπάθεια)
Συγγνώμη, μικρέ. Απ'ό,τι φαίνεται,
θα κάνουμε λίγη φυλακή.
Ο Κύριος Πορτοκαλής τον κοιτάζει από χαμηλά και, με
ακόμη περισσότερη προσπάθεια:
ΚΟΣ ΠΟΡΤΟΚΑΛΗΣ
Είμαι μπάτσος.
Ο Κος Λευκός δεν λέει τίποτα, συνεχίζει να χαϊδεύει το
μέτωπο του Κου Πορτοκαλή.
ΚΟΣ ΠΟΡΤΟΚΑΛΗΣ
Συγγνώμη, συγγνώμη.
Ο Κος Λευκός σηκώνει το σαρανταπεντάρι του και βάζει την
κάννη ανάμεσα στα μάτια του Κου Πορτοκαλή.
Η ΚΑΜΕΡΑ ΠΛΗΣΙΑΖΕΙ τον Κο Λευκό σε ΠΟΛΥ ΚΟΝΤΙΝΟ ΠΛΑΝΟ.
Οι ΗΧΟΙ από έξω ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ μέσα. Δεν βλέπουμε τίποτα,
αλλά ΑΚΟΥΜΕ ένα πλήθος όπλα να ΟΠΛΙΖΟΥΝ.
ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ (ΟΦΦ)
Ακίνητος, γαμιόλη! Ρίξε το γαμω-
όπλο σου!
Ο Κος Λευκός τους κοιτάζει, χαμογελά, και ΠΑΤΑ
την σκανδάλη.
ΜΠΑΜ
Ακούμε μια ΕΚΡΗΞΗ από ΠΥΡΟΒΟΛΙΣΜΟΥΣ.
Ο Κος Λευκός ΤΙΝΑΖΕΤΑΙ εκτός κάδρου, αφήνοντάς το άδειο.
Ο Κύριος Λευκός δεν απαντά με λέξεις. Δεν εξηγεί τι συμβαίνει μέσα του, αλλά δρα βάσει αυτού. Αν δείχνει κάποια συναισθηματική αντίδραση—το χαμόγελο—αυτή είναι αντίθετη από ό,τι πραγματικά νιώθει.
Μέσα στις λίγες αράδες που χωρίζουν την ατάκα «Είμαι μπάτσος» με το τέλος του σεναρίου, ο Κύριος Λευκός βιώνει όλη την προδοσία—όχι μόνο απέναντι στη ληστεία, αλλά και απέναντι στην καλή του πίστη.
Pulp Fiction
Μια δράση δεν είναι πάντα συνειδητή. Στην επόμενη ταινία του Ταραντίνο, ένα σαρανταπεντάρι εκπυρσοκροτεί χωρίς την πρόθεση του δράστη.
Μια ασυνείδητη πράξη εξακολουθεί να είναι φορτισμένη με υποκείμενο. Για τον Βίνσεντ Βέγκα, το υποκείμενο που διέπει πολλές από τις πράξεις του είναι η απροσεξία, η ανευθυνότητα, και κυρίως η αλαζονεία. Κάθε πράξη του δείχνει να λέει, «Δεν με νοιάζει. Δεν τρέχει τίποτα. Σιγά τ’αυγά.» Αυτά τα αρνητικά χαρακτηριστικά του Βίνσεντ φτάνουν σε επίπεδο ύβρεως, δημιουργώντας αντίθεση με τις αρχές και τον σεβασμό που δείχνει ο Τζουλς.
Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα σε αυτοκίνητο. Οδηγεί ο Τζουλς, στη θέση του συνοδηγού είναι ο Βίνσεντ, και στο πίσω κάθισμα είναι ο Μάρβιν.
Ο Βίνσεντ γυρίζει προς το πίσω κάθισμα, με το σαρανταπεντάρι
χαλαρά στο χέρι του.
ΒΙΝΣΕΝΤ
Μάρβιν, εσύ τι λες για όλα
αυτά;
ΜΑΡΒΙΝ
Δεν έχω καν γνώμη.
ΒΙΝΣΕΝΤ
Έλα τώρα, Μάρβιν. Πιστεύεις
ότι ο Θεός κατέβηκε από τον
Παράδεισο και σταμάτησε τις
σφαίρες;
Το σαρανταπεντάρι του Βίνσεντ κάνει ΜΠΑΜ!
Ο Μάρβιν χτυπιέται στον άνω θώρακα, κάτω από τον λαιμό. ΦΤΥΝΕΙ αίμα
και ΤΡΑΝΤΑΖΕΤΑΙ.
ΤΖΟΥΛΣ
Τι σκατά συμβαίνει;
ΒΙΝΣΕΝΤ
Μόλις πυροβόλησα κατά λάθος
τον Μάρβιν στον λαιμό.
ΤΖΟΥΛΣ
Γιατί σκατά το έκανες αυτό;
ΒΙΝΣΕΝΤ
Δεν το ήθελα. Είπα ότι ήταν
κατά λάθος.
ΤΖΟΥΛΣ
Πολλά σκατά έχουν δει τα
μάτια μου τόσα χρόνια --
ΒΙΝΣΕΝΤ
-- ηρέμησε, ρε φίλε, ήταν
κατά λάθος, εντάξει; Πάτησες
λακούβα ή κάτι τέτοιο και το
όπλο εκπυρσοκρότησε.
ΤΖΟΥΛΣ
Το αμάξι δεν πάτησε καμιά
γαμημένη λακούβα!
Η ειρωνεία είναι προφανής: τη στιγμή που ο Βίνσεντ ρωτά στον Μάρβιν αν πιστεύει ότι ο Θεός σταμάτησε τις σφαίρες, μια σφαίρα φεύγει μυστηριωδώς από το πιστόλι του απρόσεχτου γκάνγκστερ και χτυπά τον Μάρβιν στον λαιμό.
Τα έργα μιλούν πιο δυνατά από τα λόγια· η δράση ενός χαρακτήρα αποκαλύπτει μεγάλες αλήθειες για τον εσωτερικό του κόσμο.
Ωστόσο, και τα λόγια ενός χαρακτήρα είναι σημαντικό παράθυρο προς τον εσωτερικό του κόσμο. Όχι άμεσα‚ αλλά μέσω του υποκειμένου που φέρουν.
Στο επόμενο άρθρο, λοιπόν, θα δούμε κάποια παραδείγματα subtext στον διάλογο.